پایگاه فرهنگی مذهبی سلم فضائل، مناقب و سیره امیرالمومنین علی علیه السلام
ویژگی های شخصی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در ادعیه و زیارات – بخش دوم
3. لقب‌های امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف
لقب‌های گوناگونی برای امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف در ادعیه و زیارات وارد شده است. علاوه بر تکریم و تمجید از امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف با زبان کنایی، القاب نیز بیانگر شخصیت جهانی و ابعاد فراگیر حضرت مهدی علیه السلام بوده، به معرفی آن حضرت می‌پردازند (ابو هلال، 1412: ص52 و 345 و 458). در این بخش به القاب حضرت اشاره خواهد شد.
3-1. حجت
این لقب را می‌توان در دعایی که در دوران غیبت توصیه شده است، یافت که متن آن چنین است: اللهم عرفنی حجتک فانک ان لم تعرفنی حجتک ضللت عن دینی؛ (کلینی، 1363: ج1، ص337) امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف حجت خداوند متعال در سرتاسر مجموعه هستی است.
3-2. ولی
این لقب به ضمیمه القاب دیگر نیز در دعایی که به مناسبت غیبت توصیه شده، آمده است. در ادعیه آمده است: و امرک ینتظر و انت العالم غیر معلم بالوقت الذی فیه صلاح امر ولیک؛ در ادامه نیز آمده است: فانه الهادی و المهتدی و القائم المهدی الطاهر التقی النقی الزکی و الرضی المرضی الصابر المجتهد الشکور؛ (صدوق، 1363: ص512)
3-3. خلف صالح
لقب خلف صالح به جهت اصلاح جامعه جهانی در عصر ظهور نوید می‌دهد. در ادعیه چنین آمده است: و صل علی الخلف الصالح الهادی المهدی؛ (طوسی، 1411: ص279)
3-4. موعود
لقب موعود، تحقق وعده آمدن او را بشارت می‌دهد. در دعای شب نیمه شعبان وارد شده است: اللّهم بحق لیلتنا و مولودها و حجتک و موعودها؛ (همان: : ص842)
3-5. غایب مستور
این لقب در ادامه فرازهای دعای قبلی موجود است و به غیبت حضرت از همه مردم چنین اشاره می‌کند: … نورک المتألق و ضیاؤک المشرق و العلم النور فی طخیاء الدیجور، الغائب المستور، جل مولده و کرم محتده (همان)البته در بعضی ادعیه، فقط به لقب «غایب» اشاره شده است (مجلسی، 1403: ج99، ص102).
3-6. قائم
درباره این لقب که از القاب مشهور امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف است، ادعیه و زیارات زیادی وجود دارند که نهضت فراگیر مهدوی را یاد آوری می‌کنند. برای اشاره به این لقب در ادعیه مهدوی آمده است: اللهم و صلّ علی ولی امرک القائم المومل و العدل المنتظر؛ (طوسی، 1411: ص580) اللهم بلغ مولانا الامام الهادی المهدی القائم بامر الله (ابن مشهدی، 1419: ص664).
3-7. منتظر
انتظار حضرت مهدی، پیشینه‌ای طولانی دارد و از دیر زمان، انبیا و اولیا علیهم السلام به امید آمدنش روزگار سپری کرده‌اند. ادعیه و زیارات در بیان این حقیقت به لقب منتظر چنین اشاره می‌کنند: اللهم وصلّ علی ولی أمرک القائم المومل و العدل المنتظر؛ (طوسی، 1411: ص580) … و اتقرب الیک بالامام المنتظر المهدی؛ (مجلسی، 1403: ج92، ص338)
3-8. مهدی
این لقب مشهور در ادعیه و زیارات بسیاری وارد شده است و هدایت گسترده جهانی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را خاطرنشان می‌سازد. این لقب در ضمن ادعیه‌ای که به مناسبت القاب دیگر به آن‌ها اشاره شد، مورد توجه قرار گرفت، به همین جهت فقط به ذکر نشانی آن‌ها اکتفا می‌شود (صدوق، 1363: ص512).
مرور مسأله مهدویت نشان می‌دهد کارکرد گرایی این آموزه، به جامعه اسلامی اختصاص ندارد و رسالت امام دوازدهم امری فراملیتی است. به منظور اشاره به این مطلب در زیارت امام دوازدهم علیه السلام آمده است:السلام علی مهدیّ الامم وجامع الکلم؛ (شهید اول، 1410: ص208 )
تحلیل و بررسی القاب امام دوازدهم حکایت از جهانی بودن این آموزه دارد، به همین روی ادعیه و زیارات در مقام تبیین چهره‌ای کارکردگرا در عرصه جهانی از موعود بر آمده، بر وابستگی نجات و رهایش جامعه از مشکلات به حرکت در سایه موعود تأکید می‌کنند وعامل اصلی نجات بخشی موعودباوران را شخص حقیقی موعود بر می‌شمارند. بنابر این رسالت القاب تاکید بر کارکردگرایی فرا گیر موعود در اندیشه اسلامی است. به نظر می‌آید این اندیشه در مقابل اندیشه منجی گرایان ومدعیان دروغین مقاومت کرده وبیانگر سیر تحول جوامع در آینده جهان به سوی موعودباوری می‌باشند.
4. شمایل حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف
شمایل حضرت مهدی در ادعیه و زیارات، نمود چندانی ندارد؛ چرا که در ادعیه و زیارات، چهره آرایی از امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف صورت نمی‌گیرد؛ ولی با نگاهی گذرا می‌توان شمایل حضرتش را در ادعیه و زیارات در فراز زیر ارزیابی کرد و به دور نمایی از آن دست یافت. در دعای عهد آمده است: اللهم أرنی الطلعة الرشیدة و الغرة الحمیدة؛ (مجلسی، 1403: ج83، ص285)
امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف چهره‌ای زیبا و درخشان دارد. نگاه به آن حضرت، چشم را می‌نوازد و موجب ازدیاد شور و نشاط در بینندگان آن سیمای نورانی خواهد شد. این فراز می‌تواند اشاره به عصر طلایی ظهور با حضور نگین آفرینش در جامعه باشد که بر زیبایی جهان با رونمایی از چهره آفتاب می‌افزاید؛ هر چند قبول معنای اول نیز دور از واقعیت نیست.
5. صفات امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف
حضور انسان کامل در هر عصر و برای هر نسل، سنتی الهی و قانونی حاکم بر نظام آفرینش به شمار می‌آید؛ چراکه لو بقیت الأرض بغیر امام لساخت (کلینی، 1363: ج1، ص179) حضور انبیای الهی در طول تاریخ به لحاظ این سنت الهی است؛ به همین روی پس از ختم نبوت و پایان رسالت، امامت، استمرار رسالت شناخته شده است.
مرور صفات امام در ادعیه و زیارات نشان می‌دهد تفاوت صفت با کنیه، در نگرش جزئی آن به موصوف با رویکرد تمجید و ستایش است؛ به گونه‌ای که برای مخاطب، امکان ترسیم تصویری مناسب از موصوف فراهم می‌شود. صفات امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف در ادعیه و زیارات مهدوی در مقام توضیح وتبیین انسان کامل بیانگر نکاتی چون شباهت‌های آن حضرت به انبیای گذشته است. این، در حالی است که کنیه به ترسیم تصویری برابر مسمی با رویکرد تعظیم به صورت کلی می‌پردازد و به بیان ابعاد شخصیت مسمّا نمی‌پردازد.
تفاوت صفت با لقب در این است که صفت، دامنه مشخص و محدودی را برای موصوف تعیین می‌کند؛ برای نمونه وقتی در دعا، امام عصر علیه السلام کشتی نجات توصیف می‌شود، نجات برای افرادی اتفاق خواهد افتاد که به امام زمان علیه السلام گرایش یابند؛ ولی لقب به بیان ابعاد فراگیرهمانند قیام می‌پردازد. بررسی ساختار صفت نشان می‌دهد توسعه بیان آن خصوصیت و شأن را نیز دربرمی گیرد، هر چند می‌توان از تحلیل آن نتیجه گرفت که تفاوت صفت با شأن در این است که صفت به بیان ابعاد مشترک موصوف با همتای مشترک آن می‌پردازد و موضوع آن، بررسی وجوه مشترک بین امام علیه السلام و شخصیتی برابر او نظیر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است.
در برابر، شأن به جایگاه اختصاصی امام علیه السلام وعلو مرتبه او می‌پردازد؛ به گونه‌ای که هیچ گزینه دیگری غیر از امام را بر نمی‌تابد.در تفاوت صفت با خصوصیت نیز می‌توان گفت خصائص به بیان وصف اختصاصی و ویژه به موصوف می‌پردازند و درصورت عدم لحاظ این مطلب، خود وصفی از موصوف به شمار می‌آیند (ابو هلال، 1412: ص52 و 345 و 458). ازاین رو در این قسمت از نوشتار به صورت مستقل به صفات اشاره می‌شود.
5-1. مؤید و منصور
نصرت و یاری امام دوازدهم علیه السلام وعده خداوند متعال است. از منظر ادعیه و زیارات حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف امامی موید و منصور از جانب خداوند متعال شناخته شده است. در زیارت عاشورا آمده است:فأسأل الله الذی اکرم مقامک و أکرمنی بک أن یرزقنی طلب ثارک مع إمام منصور من اهل بیت محمد صلی الله علیه و آله و سلم (طوسی، 1411: ص774)
طبق آنچه در ادعیه و زیارات آمده است و اهل بیت علیهم السلام تعلیم مهدی باوران فرموده‌اند، نصرت و پیروزی خداوند متعال از آن مهدی آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف است و اهل ایمان با توجه به تحقق این وعده الهی برای امام دوازدهم علیه السلام آن را از خداوند متعال طلب می‌کنند.در فرازهای بسیاری از ادعیه و زیارات به این صفت اشاره شده است؛ از جمله دردعا برای سلامتی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف آمده است: فاحفظه من بین یدیه و من خلفه و عن یمینه و عن شماله و من فوقه ومن تحته؛ (کلینی، 1363: ج2، ص 548)
در زیارت حضرت نیز آمده است: السلام علیک یا محفوظا بالله». (ابن مشهدی، 1419: ص569)در فرازی دیگر آمده است: اللهم انی انشدک بایوائک علی نفسک لاولیائک لتظفرنهم بعدوک وعدوهم أن تصلی علی محمد؛ (کلینی، 1363: ج3، ص325)
همچنین در عا برای حضرت در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان چنین وارد شده است: اللهم کن لولیک ]محمد بن الحسن [فی هذه الساعة و فی کل ساعة ولیاً و حافظاً و ناصراً و دلیلاً و قائداً و عوناً (کلینی، 1363: ج4، ص162). در دعا برای تعجیل فرج نیز آمده است:اللّهم عجّل فرجه و أیده بالنصر و انصر ناصریه و اخذل خاذلیه؛ (صدوق، 1363: ص 513)
برابر ادعیه و زیارات وارده، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از جانب خداوند متعال در سطحی گسترده و فراگیر یاری می‌شود و بر همة مشکلات فائق می‌آید و بر دشمنان پیروز می‌شود وحکومت یکپارچه الهی در زمان حضرتش به سیاست و مدیریت می‌پردازد و تحقق وعده‌های الهی را پرورش می‌دهد .
5-2. سفینةالنجاة
تبیین شخصیت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف درآن فضای سیاسی مهدی ستیز، امری بس سخت و دشوار بود و پیامدهای ناگواری به دنبال داشت؛ اما امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف زمانی متولد شد که باورهای مذهبی به سبب حضور انبیا و اولیاء علیهم السلام در طول تاریخ بر اساس زندگی ایشان شکل گرفته و استحکام یافته بود و مردم، از شخصیت آن‌ها شناخت اجمالی داشتند؛ بنابراین با توجه به استمرار آموزه مهدویت در ادامه حرکت انبیا و اولیا، زمینه توصیف موعود فراهم آمد و تشبیه حرکات و سکنات و ابعاد و شئون حضرتش به انبیا علیهم السلام میسر شد. اهل‌بیت علیهم السلام از این بستر برای گسترش معرفت دربارة مهدویت بهره گرفتند و به نجات بخشی جامعه در سایة این مسأله پرداختند. برای انجام این منظور، در ادعیه مهدوی آمده است:
اللهم صل علی حجتک فی ارضک… المرتقب الخائف و الولی الناصح، سفینة النجاة و علم الهدی و نور الأبصار و خیر من تقمّص وارتدی و مجلی العمی الذی یملأ الأرض قسطا و عدلا؛ (طبرسی، 1386: ج2، ص318)
حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف همانند حضرت موسی علیه السلام که منجی قوم بنی اسرائیل شد، موجب نجات جامعه از تفرعن و ظلم و جور خواهد بود و همان گونه که نوح پیامبر علیه السلام کشتی نجات ساخت و هر کس به او گرایش پیدا کرد از هلاکت نجات یافت، حضرت مهدی علیه السلام کشتی نجات امت پیامبر و حتی پیروان ادیان است و هرگونه ستیز با آن، موجب هلاکت خواهد بود. در زیارت حضرت آمده است: السلام علیک یا سفینة النجاة؛ (ابن طاوس، 1371: ص42)
آینده روشن و روزگار رهایی از آن مهدی آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف است و آن حضرت بهترین گزینه‌ای است که جامعه می‌تواند با هماهنگی با او از بحران گذر کند و از همه مشکلات رهایی یابد.
5-3. وارث انبیا
مسأله مهدویت در ادامه نبوت و امامت است. حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در ولایت بر جامعه و هدایت مردم، وارث انبیا و و اوصیا گذشته است و راه ایشان را ادمه خواهند داد. در ادعیه و زیارات مهدوی آمده است: و أنت یا حجة الله و بقیته کمال نعمته و وارث انبیائه و خلفائه ما بلغنا من دهرنا؛ (ابن مشهدی، 1419: ص568)
در فرازی دیگر آمده است: السلام علی مفرج الکربات… و المنتهی الیه مواریث الانبیاء و لدیه موجود آثار الاوصیاء؛ (ابن طاوس، 1416: ص419)طبق آنچه در ادعیه و زیارات آمده است، علاوه بر میراث معنوی پیغمبران گذشته، میراث علمی ایشان نیز در اختیار مهدی آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف قرار می‌گیرد. در این خصوص در ادعیه و زیارات مهدوی آمده است:
«السلام علیک یا وارث علوم النبییّن» (کفعمی، 1403: ص495) امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف همراه ذخائر همة انبیای الهی ـ به خصوص گنجینه علوم ایشان ـ ظاهر می‌شوند و تمام ویژگی‌های انبیا و اوصیا و ابزار و ادوات رسالت و امامت به ایشان به ارث می‌رسد.
5-4. علیم وحکیم
عقل و خرد در عصر ظهور به اوج رشد و کمال می‌رسد. حضرت مهدی علیه السلام آگاه ترین مردم است و دارای شخصیتی علیم و حکیم است. در ادعیه و زیارات مهدوی آمده است: انت الحکیم الذی لا تجهله الحمیة، مجاهدتک فی الله ذات مشیة الله و مقارعتک فی الله ذات انتقام الله و صبرک فی الله ذو اناة الله و شکرک ذو مزید الله و رحمته؛ (ابن مشهدی، 1419: ص569)
سیاست شوم بنی عباس مبنی بر قطع رابطه امام با مردم، موجب توقف عده‌ای در امامت و مهدویت شد؛ به گونه‌ای که به بازگشت ایشان به دوران جاهلیت انجامید و ممکن است مخالفت آن‌ها با امامت و مهدویت تا عصر ظهور نیز ادامه یابد؛ اما حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نه تنها اجازه بازسازی و بازیابی دوران جاهلیت و تعصب و عصبیت نمی‌دهند و در عمل انجام شده قرار نمی‌گیرد؛ بلکه در اقدامی حکیمانه به مبارزه با ایشان بر می‌خیزد و همة تلاش خود را به کار می‌گیرد، تا خواست خداوند متعال مورد پذیرش واقع شود.
امام دوازدهم علیه السلام با صبر و استقامت، به تلاش برای بازگشت ایشان به سوی خدا اقدام می‌کند و به سپاس از خداوند متعال برای ترویج خداباوری و بهره مندی از رحمت گسترده الهی، می‌پردازد و هرگز اقدامی، دور از شأن امامت نخواهد داشت؛ چرا که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خزانه دار همه علوم است؛ همان گونه که در ادعیه و زیارات آمده است:
وانک خازن کل علم و فاتق کل رتق؛ (همان: 587)امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف موضوعات پیچیدة علمی را بررسی و رموز آن‌ها را بازگشایی می‌کند. تمام علوم اولین و آخرین در اختیار آن حضرت است. با ظهور آن حضرت ابواب تمام علوم هستی، گشایش می‌یابد؛ همان گونه که در زیارات آمده است:سلام الله و برکاته و تحیاته و صلواته علی مولای صاحب الزمان… و عیبة علمه؛ (ابن طاوس، 1416: ص419)در فرازی دیگر از ادعیه وارد شده است: السلام علیک یا معدن العلوم النبویة؛ (ابن مشهدی، 1419: ص586)
بنابراین گنجینه تمام علوم و معارف نظام آفرینش در اختیار امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف است؛ از این رو در عصر ظهور، تکامل عقول و پرورش و گسترش علوم، رخ خواهد داد و انقلاب علمی امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف باعث رشد و تکامل جامعه می‌شود. امام علیه السلام راهنما و الگو قرار می گیرد؛ همان گونه که خداوند متعال، او را راهنما قرار داده است؛ به همین روی مهدویت، کانون توجه به خدای یکتا قرار خواهد گرفت. در زیارات آن حضرت آمده است: السلام علیک أیها العلم المنصوب و العلم المصبوب؛ (همان: 568)
دقت در این فراز نشان می‌دهد در عصر ظهور، مهدویت، تنها گزینه انتخاب خواهد بود و گزینه دیگری جز مهدویت پاسخ‌گوی نیاز جامعه نخواهد بود؛ چرا که در فلسفه تاریخ و آینده جهان این آموزه نصب العین قرار خواهد گرفت و جامعه برای تحقق آرمان‌ها ناگزیر به عبور از گذرگاه علم و معرفت است و این گنجینه بی کران در سایة گرایش به علم و حکمت امام دوازدهم علیه السلام میسّر خواهد بود.
5-5. مؤتمن
حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ساحل امنی است که کشتی ایمان و ساکنان آن می‌توانند در آن، پهلو گرفته و برای برپایی قسط و عدالت و رسیدن به سعادت و نیل به قلة عبودیت و رشد و کمال و معنویت به او اعتماد کنند. در زیارت سرداب مطهّر آمده است:سلام الله و برکاته و تحیاته و صلواته علی مولای صاحب الزمان… الامام الموتمن و القائم المعتمد؛ (ابن طاوس، 1416: ص419)امامت و مهدویت تنها راه سعادتی است که می‌شود از گذر آن به حق و حقیقت کامل دست یافت.
5-6. پناه و یاور مهدی باوران
حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پناه و یاور مهدی باوران است. در ادعیه و زیارات آمده است: و الکهف والعضد و عماد الاسلام و رکن الانام؛ (همان).در دوران غیبت که از هر طرف و در هر لحظه، امواج خروشان فتنه و شبهات از راه می‌رسد و بر حیرت ناشی از غیبت می‌افزاید، عنایت به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به عنوان یاور و پناه مهدی یاوران، جامعه مهدوی را از انحراف مصون می‌دارد؛ چرا که حصن حصین ولایت، دژی مستحکم و پناهگاهی امن برابر آفات و آسیب‌های فرهنگی و اعتقادی است و شاخصی برای سنجش اعمال و رفتار مهدی باوران خواهد بود.
5-7. وحید فرید
توجه و تمسک به امامت و مهدویت، تنها راه سعادت بشریت و نجات از مشکلات جامعه بشری است.رشد و تکامل و هدایت و تحقق همه آرمان‌ها و نکوداشت همة ارزش‌ها با ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف معنا خواهد یافت. در ادعیه و زیارات آمده است:السلام علیک ایها الامام الفرید (همان: 421).
با حضور امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف بهترین دوران زندگی بشر شکل می‌گیرد؛ چرا که امامت و مهدویت درخشش خورشید ولایت است و عصر ظهور مهدی آل محمد علیهم السلام تجلی عبادت و اطاعت است. حضرت مهدی علیه السلام تنها کسی است که تلاش انبیای گذشته از آدم تا خاتم صلی الله علیه و آله و سلم را به ثمر می‌رساند. در ادعیه و زیارات آمده است: السلام علیک أیها الامام الوحید و القائم الرشید السلام علیک أیها الإمام الفرید (همان )
امام دوازدهم دردانة خداوند متعال و یگانه عصر و فرزانه روزگار است؛ بنابراین در توصیف شخصیت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف از منظر ادعیه و زیارات، درمی یابیم که او بی‌نظیر است. کاوش در صفات امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف در سایه دعاوزیارت نشان می‌دهد هویت موعود و ماهیت قیام او نه تنها با حرکت انبیا و اولیاء الهی علیهم السلام تناقضی ندارد، بلکه مطابق با رسالت ایشان است و به صورت نهضتی تکامل یافته وپرورش یافته نمایان می‌شود.
امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، دارای همه صفات پسندیدة انبیا و اولیا الهی علیهم السلام است و قیام او استمرار نهضت آن‌ها و تکمیل راه ایشان است. عصر ظهور او، زمان تجدید عهد و پیمان الهی و تکمیل آموزه‌های دینی و تحقق آرمان‌های جامعه خواهد بود. هر چه در زمان انبیای الهی علیهم السلام از اهداف خداوند متعال و آرزوهای جامعه آرمان گرا محقق نشده است، در عصر ظهور امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف روی خواهد داد. برای اشاره به این مطلب از امام رضا علیه السلام آمده است: ان الامامةهی منزلة الأنبیاء و ارث الأوصیاء (کلینی 1363: ج1، ص200)
حرکت موعود، درمسیری خواهد بود که بستر و زمینه آن را انبیا و اولیای الهی فراهم آورده‌اند. می‌توان از تحلیل صفات حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در ادعیه و زیارات چنین نتیجه گرفت که تمجید و نکوداشت مهدویت به مثابه پرورش خاتمیت است؛ چرا که برابر معارف نهفته در دعا و زیارت میراث پیامبران نزد امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف خواهد بود. در زیارت حضرت آمده است:
و أنت یا حجة الله وبقیته کمال نعمته و وارث انبیائه وخلفائه ما بلغنا من دهرنا؛ (ابن مشهدی، 1419: ص 568) امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف در مقام ارج گذاری به رسالت پیامبران است و این امر حکایت از دغدغه حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در عمل به سنت سفیران هدایت دارد؛ از این رو با رویکرد دوباره به ادیان ابراهیمی به ویژه دین مبین اسلام، آرمان‌های انبیا، حیاتی دوباره می‌گیرد و در نهضتی تکمیلی سنت‌های آغازین ادیان ابراهیمی رخ می‌نمایند. به همین لحاظ، خاتم الاو صیاء بودن از خصایص امام دوازدهم علیه السلام به شمار می‌آید و مورد توجه این نوشتار قرار می‌گیرد.
منبع: انتظار موعود مجله شماره ۳۴
ادامه دارد ….
