ابان بن سعید

اَبانِ بْنِ سَعید (د ۱۳ق/۶۳۴م)، از اصحاب پیامبر اسلام(ص). نسب‌نامۀ کامل او بدین‌گونه است: ابان‌بن سعیدبن امیه بن عبد شمس بن عبد مناف. چون جد پنجم وی عبد مناف است، می‌توان او را هم نسب پیامبر داسنت. مادرش صفیّه یا هند، دختر مغیره‌بن عبداللـه‌بن عمربن مخزوم است (خلیفه بن خیاط، ۱/۲۵؛ ابن حبان، ۳/۱۳؛ ابن اثیر، اسدالغابه، ۱/۳۵).

وی در آغاز از دشمنان سرسخت پیامبر(ص) بود و هنگامی که دو برابر دیگرش عاص و عبیده در جنگ بدر به دست علی(ع) و زبیر کشته شدند، به قصد بازرگانی، از مکه عازم شام شد.

منابع موجود داستان مفصلی از برخورد او با راهبی نصرانی آورده‌اند و اشاره می‌کنند که این ملاقات در روح او تأثیری بسزا داشت و شاید به همین دلیل بود که وقتی عثمان از جانب پیامبر برای دعوت قریش به اسلام، به مکه آمد، ابان از وی به نیکی استقبال کرد. او را بر اسب خود نشاند و به داخل شهر برد و عثمان در پناه او رسالت خود را به خوبی انجام داد و نزد پیامبر بازگشت. ابان پیش از فتح مکه در فاصلۀ دو غزوۀ حدیبیّه (۶ق/۶۲۷م) و خیبر (۷ق/۶۲۸م) اسلام آورد و از جانب پیامبر از شهر مدینه مأمور سریه‌ای شد و با غنایمی که از این سریّه به دست آورد، پس از جنگ خیبر همراه یارانش به حضور پیامبر رسید و پس از آن مأمور سریّۀ نجد شد (ابن حجر، ۱/۱۳-۱۴؛ ابن عبدالبر، ۱/۶۲؛ ابن عساکر، ۲/۱۲۷؛ ابن اثیر، اسدالغابه، ۱/۳۶). در ۹ق/۶۳۰م که پیامبر علاءبن حَضرمی را از عاملیت بحرین برکنار کرد، این مأموریت را به ابان واگذاشت.

وی در مورد چگونگی دریافت صدقات (زکات) و جزیه و سهمی از سود تجارت خواستار دریافت فرمان شد. پیامبر دستورالعملی به او داد که از هر زن و مرد بالغ یهودی، نصرانی و مجوسی، یک دینار بگیرد و نیز پیامبر نوشت: اسلام را بر مجوسان عرضه کند و در صورت نپذیرفتن، از آنان جزیه بخواهد (ابن عساکر، ۲/۱۲۷-۱۲۸). فرمان پیامبر دربارۀ گرفتن جزیه از مجوسان بحرین که اهل کتاب نبودند، باعث اعتراض گروهی از عربها شد که بلاذری ایشان را منافقان عرب می‌خواند. ابان پیوسته بر شغل خود باقی بود تا پس از رحلت پیامبر، عده‌ای از عربهای بحرین (از آن جمله اهل هجر) عصیان کردند و از پذیرش اسلام سرباز زدند.

ابان که وضع را چنین دید، عزم بازگشت کرد و با ۰۰۰‘۱۰۰ درهم وارد مدنه شد و در مقابل اعتراض ابوبکر، صراحتاً اعلام کرد که بعد از پیامبر عامل هیچ کس نخواهد بود (ابن عساکر، ۲/۱۲۹). وی در ابتدا از بیعت با ابوبکر خودداری کرد، ولی پس از بیعت علی ابن ابی‌طالب، او نیز بیعت کرد (ابن اثیر، اسدالغابه، ۱/۳۶؛ مامقانی، ۱/۵؛ خویی، ۱/۱۵۴). باتوجه به این رویداد، اینکه ابوبکر او را به یمن فرستاده باشد، محل تردید است (ابن حجر، ۱/۱۴؛ ابن عساکر، ۲/۱۲۵).
برحسب روایتی نه چندان روشن که بلاذری آورده، او یکی از ۱۷ نفر قرشی بوده که «به هنگام ورود اسلام» نوشتن می‌دانسته‌اند (ص ۲۲۵). همچنین نام وی در زمرۀ اولین کاتبان پیامبر آمده است (طبری، ۴/۱۷۸۲؛ بلاذری، ۲۲۶؛ ابن اثیر، الکامل، ۲/۳۱۳). املای قرآن بر زیدبن علی ثابت را که به فرمان عثمان انجام گرفت، گاه به وی نسبت می‌دهند که این امر بعید می‌نماید، زیرا بنا بر اقوال متعدد، ابان در زمان ابوبکر و یا عمر کشته شد (ابن اثیر، اسدالغابه، ۱/۳۷). دربارۀ شهادت وی تاریخ های متعدد یاد کرده‌اند: یوم اجنادین (۱۳ق/۶۳۴م)، مرج الصفر (۱۴ق/۶۳۵م) و یوم الیرموک (۱۵ق/۶۳۶م)، ولی برخی را عقیده بر این است که او کشته نشده، بلکه در ۲۷ق/۶۴۸م در خلافت عثمان به مرگ طبیعی درگذشته است.

مآخذ:

1. آذرنوش، آذرتاش، راههای نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان تازی، تهران، ۱۳۵۴ش.
2. ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابه، تهران، المکتبه الاسلامیه.
3. همو، الکامل، بیروت، ۱۳۹۹ق/۲/۲۰۳.
4. ابن حبان بستی، محمدبن بحمد، الثقات، حیدرآباد دکن، ۱۹۷۳م.
5. ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، الاصابه، بیروت، ۱۳۲۸ق.
6. ابن عبدالبر، محمد، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، مصر، مکتبه النهضه، ۱/۶۵.
7. ابن عساکر، علی ابن حسن، التاریخ الکبیر، به کوشش عبدالقادر افندی، ۱۳۳۰ق.
8. بلاذری، احمدبن یحیی، فتوح البلدان، ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، تهران، ۱۳۶۴ش.
9. خلیفه‌بن خیاط، الطبقات، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۶م، ۱/۲۴.
10. خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت، ۱۴۰۳ق، ۱/۱۵۵.
11. طبری، تاریخ، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۷۹-۱۸۸۱م، ۳/۱۵۴۲، ۱۵۴۳، ۴/۲۱۰۱، .۵/۲۳۴۹
12.  مامقانی، محمدحسین، تنقیح المقال، نجف، ۱۳۵۰ق.
13. مقریزی، احمدبن علی، امتاع الاسماع، به کوشش محمود محمد شاکر، قاهره، ۱۹۴۸م، ص ۳۸۹.
    معصومه سالک